TYT Coğrafya Doğa ve İnsan Konu Anlatımı
İnsan ve doğa, tarih boyunca birbirleriyle etkileşim içinde olmuştur. İnsanın doğal çevreye bağımlılığı, avcı-toplayıcılık döneminden günümüz yüksek teknoloji çağlarına kadar farklı şekillerde kendini göstermiştir. İnsan, hayatta kalmak için doğanın sunduğu kaynakları kullanırken, zamanla doğayı da değiştirmeye başlamıştır. Bu süreç bazen doğa ile uyum içinde ilerlerken, bazen de insanın aşırı müdahaleleri sonucunda çevre tahribatına neden olmuştur.
Coğrafya bilimi, insan ile doğa arasındaki bu ilişkiyi inceleyen bir bilim dalıdır. İnsanın doğayı nasıl etkilediğini ve doğanın insan yaşamına nasıl yön verdiğini analiz eder. Bu süreçte doğanın unsurlarını (iklim, yer şekilleri, su kaynakları, bitki örtüsü vb.) ve insan faaliyetlerini (tarım, sanayi, şehirleşme, ulaşım vb.) bir bütün olarak ele alır. Doğa ve insan arasındaki bu etkileşimi anlamak, sürdürülebilir bir yaşam biçimi oluşturmak ve çevre sorunlarına çözümler geliştirmek açısından büyük önem taşır.
Bu ünitede, doğa ve insan arasındaki ilişkileri detaylı bir şekilde ele alacağız. Öncelikle coğrafyanın tanımını ve kapsamını, ardından doğa-insan ilişkisini ve doğal sistemleri detaylıca inceleyeceğiz. Son olarak çevre sorunları ve sürdürülebilir kalkınma konularına değineceğiz.
COĞRAFYA BİLİMİ VE KONULARI
1.1. Coğrafya Nedir?
Coğrafya, yeryüzünü, yeryüzündeki doğal ve beşeri olayları, bunların dağılımını, etkileşimini ve insanla olan ilişkilerini inceleyen bir bilim dalıdır. Coğrafyanın temel amacı, doğayı ve insan faaliyetlerini anlamak, geleceğe yönelik öngörülerde bulunmak ve sürdürülebilir çözümler üretmektir.
Coğrafya bilimi doğal ve beşeri sistemleri ele alarak;
- Doğal çevreyi (iklim, yer şekilleri, su kaynakları, bitki örtüsü vb.)
- İnsan faaliyetlerini (şehirleşme, sanayi, ulaşım, nüfus vb.)
incelemektedir.
1.2. Coğrafyanın Bölümleri
Coğrafya, incelenen konulara göre iki ana bölüme ayrılır:
1.2.1. Fiziki Coğrafya
Doğal unsurları ve doğa olaylarını inceler. Başlıca alt dalları şunlardır:
- Jeomorfoloji: Yer şekilleri ve oluşumlarını inceler (Dağlar, ovalar, platolar, akarsular, volkanlar vb.).
- Klimatoloji: İklimi ve atmosfer olaylarını ele alır (Sıcaklık, yağış, rüzgarlar vb.).
- Hidrografya: Su kaynaklarını inceler (Denizler, göller, akarsular, yer altı suları vb.).
- Biyocoğrafya: Canlıların (bitkiler ve hayvanlar) dağılımını ve ekosistemleri ele alır.
1.2.2. Beşeri ve Ekonomik Coğrafya
İnsan faaliyetlerini ve bunların doğayla olan etkileşimini inceleyen bölümdür. Alt dalları şunlardır:
- Nüfus Coğrafyası: Nüfusun dağılımı, göçler, nüfus artışı gibi konuları inceler.
- Yerleşme Coğrafyası: Köyler, kentler ve yerleşim düzenleriyle ilgilenir.
- Sanayi ve Ulaşım Coğrafyası: Fabrikaların, ticaretin ve ulaşım sistemlerinin dağılımını inceler.
- Tarım ve Hayvancılık Coğrafyası: Tarımsal üretim, hayvancılık faaliyetleri ve doğal kaynak kullanımı ile ilgilenir.
1.3. Coğrafi Araştırma Yöntemleri
Coğrafyada araştırmalar yapılırken farklı yöntemler kullanılır. Bunlar:
- Gözlem: Doğrudan gözlem yaparak veriler toplanır.
- Haritalar ve Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS): Haritalar, coğrafyanın en temel araçlarındandır. CBS, coğrafi verileri dijital ortamda analiz etmeye yarar.
- İstatistik ve Grafikler: Nüfus, iklim ve ekonomik faaliyetlerle ilgili veriler analiz edilir.
- Arazi Çalışmaları: Belirli bir bölgedeki yer şekilleri, iklim ve insan faaliyetleri yerinde incelenir.
Örnek:
- Bir coğrafyacının iklim değişikliği ile ilgili araştırma yaparken izlediği yöntemler:
- Yağış ve sıcaklık değişimlerini gösteren grafikler incelenir.
- Haritalar kullanılarak değişimlerin bölgesel dağılımı analiz edilir.
- Yerel halk ile röportaj yapılarak gözlemler değerlendirilir.
DOĞA VE İNSAN İLİŞKİSİ
2.1. Doğanın İnsan Üzerindeki Etkileri
İnsan, doğanın sunduğu imkanlardan faydalanarak yaşamını sürdürür. Ancak doğa bazen insan faaliyetlerini kısıtlayan veya yönlendiren bir faktör olabilir.
Doğanın insan yaşamına etkilerine bazı örnekler:
- İklim: Sıcak ve kurak bölgelerde su kıtlığı, tarımsal üretimi sınırlandırır.
- Yer şekilleri: Dağlık alanlarda ulaşım zordur, bu yüzden yerleşimler genellikle düz alanlarda yoğunlaşır.
- Su kaynakları: Su kıtlığı, şehirlerin yerleşim yerlerini belirleyen en önemli faktörlerden biridir.
2.2. İnsanın Doğaya Etkileri
İnsan, doğayı kullanarak ihtiyaçlarını karşılar. Ancak bilinçsiz ve aşırı müdahaleler çevre sorunlarına yol açabilir.
İnsan faaliyetlerinin doğaya etkilerine bazı örnekler:
- Ormansızlaşma: Tarım ve yerleşim için ormanların yok edilmesi, ekosistemin dengesini bozar.
- Sanayileşme ve Hava Kirliliği: Fabrikalardan salınan gazlar küresel ısınmaya sebep olur.
- Tarım ve Su Kullanımı: Yoğun tarım uygulamaları su kaynaklarını tüketebilir.
Coğrafyanın İlkeleri
Coğrafya bilimi, olayları ve mekânsal süreçleri anlamak için üç temel ilkeye dayanır:
1. Dağılış İlkesi (Distribüsyon İlkesi)
- Coğrafyanın en temel ilkelerinden biridir. Bir olayın veya özelliğin nerede ve nasıl dağıldığını inceler.
- Yer şekilleri, iklim tipleri, bitki örtüsü, nüfus yoğunluğu, sanayi tesisleri gibi birçok unsur bu ilke kapsamında değerlendirilir.
Örnek:
- Türkiye’de Akdeniz ikliminin kıyı bölgelerde, karasal iklimin iç kesimlerde yaygın olması
- Dünyada petrol yataklarının Orta Doğu’da yoğunlaşması
2. Nedensellik İlkesi (Sebep-Sonuç İlkesi)
- Her coğrafi olayın bir nedeni ve bir sonucu vardır. Olayların nedenlerini anlamaya çalışır.
- Coğrafyacılar, doğa olaylarının nasıl ve neden meydana geldiğini araştırarak bilimsel açıklamalar yapar.
Örnek:
- Depremlerin tektonik hareketler sonucunda oluşması
- Ekvator çevresinde yıl boyunca sıcaklıkların yüksek olmasının sebebinin güneş ışınlarının dik açıyla gelmesi
3. Bağlantı İlkesi (İlişki İlkesi)
- Coğrafi olaylar birbirleriyle ilişkilidir. Bir bölgede meydana gelen olay, başka bir bölgedeki olayları etkileyebilir.
- İnsan ve doğa arasındaki karşılıklı etkileşimleri anlamamızı sağlar.
Örnek:
- Ormansızlaşmanın iklimi ve erozyonu etkilemesi
- Küresel ısınmanın buzulların erimesine, deniz seviyelerinin yükselmesine ve iklim değişikliklerine yol açması
Coğrafyanın üç temel ilkesi (Dağılış, Nedensellik ve Bağlantı) sayesinde, doğa ve insan arasındaki ilişkiler daha sistemli ve bilimsel bir şekilde incelenebilir. Bu ilkeler, coğrafyanın yalnızca yer şekillerini veya iklimi değil, aynı zamanda insan yaşamını nasıl şekillendirdiğini anlamamıza yardımcı olur.
Doğa ve İnsan Ünitesi 10 Soruluk Test
1. Aşağıdaki olaylardan hangisi coğrafyanın “Dağılış İlkesi” kapsamında incelenebilir?
a) Türkiye’de yaz aylarında sıcaklıkların artması
b) Karadeniz kıyılarında bol yağış görülmesi
c) Depremlerin yer kabuğundaki fay hatlarına bağlı olarak oluşması
d) Küresel ısınmanın neden olduğu iklim değişiklikleri
e) Sanayi devriminin şehirleşme üzerindeki etkisi
2. Aşağıdakilerden hangisi “Nedensellik İlkesi” kapsamında değerlendirilemez?
a) Türkiye’de engebeli arazilerin ulaşımı zorlaştırması
b) Çöllerde bitki örtüsünün seyrek olmasının yüksek sıcaklık ve düşük yağıştan kaynaklanması
c) Akarsu aşındırmasının, eğim ve debiye bağlı olması
d) Şehirleşmenin sanayi bölgelerinde yoğunlaşması
e) Kuzey Yarım Küre’de yaz aylarının, Güney Yarım Küre’den daha sıcak olması
3. “Bağlantı İlkesi” kapsamında incelenebilecek bir olay aşağıdakilerden hangisidir?
a) Afrika’da nüfusun büyük oranda ekvatoral bölgelerde toplanması
b) Okyanus akıntılarının kıyı bölgelerindeki sıcaklıkları etkilemesi
c) Yüksek basınç alanlarında yağışların az olması
d) Büyük şehirlerde sanayileşmenin gelişmesi
e) Akarsuların eğim arttıkça hız kazanması
4. Bir coğrafya araştırmacısı, Türkiye’deki fay hatlarını ve bu hatların neden olduğu depremleri incelemektedir. Bu araştırma aşağıdaki ilkelerden hangisi kapsamında ele alınır?
a) Dağılış
b) Nedensellik
c) Bağlantı
d) Yalnızca dağılış
e) Hiçbiri
5. “Sanayi devrimi sonrası fosil yakıt kullanımı artmış ve bu durum atmosferdeki sera gazı miktarının yükselmesine neden olmuştur. Artan sera gazları küresel ısınmayı tetiklemiş, bu da kutuplardaki buzulların erimesine yol açmıştır.”
Bu durum, coğrafyanın hangi ilkesi ile açıklanabilir?
a) Dağılış
b) Nedensellik
c) Bağlantı
d) Dağılış ve Nedensellik
e) Hiçbiri
6. Türkiye’de Karadeniz Bölgesi’nin kıyılarında yoğun yağış, iç kesimlerinde ise daha az yağış görülmesi coğrafyanın hangi ilkesi ile açıklanabilir?
a) Nedensellik
b) Dağılış
c) Bağlantı
d) Doğrudan İlkesi
e) Hiçbiri
7. Aşağıdaki olaylardan hangisi “Bağlantı İlkesi” ile açıklanamaz?
a) Küresel ısınma nedeniyle kurak bölgelerde çölleşmenin hızlanması
b) Türkiye’de deprem bölgelerinde yapılaşmanın sınırlanması
c) Sanayi faaliyetlerinin yoğun olduğu bölgelerde hava kirliliğinin artması
d) Akdeniz kıyılarında turizm faaliyetlerinin yaygın olması
e) Muson rüzgarlarının Asya’daki tarım faaliyetlerini etkilemesi
8. “Fiziki coğrafyanın alt dallarından biri olan Klimatoloji, atmosfer olaylarını inceler. Dünya’daki sıcaklık, yağış ve rüzgar sistemlerinin bölgelere göre dağılımı bu dalın çalışma alanına girer.”
Yukarıdaki açıklama coğrafyanın hangi ilkesi ile ilgilidir?
a) Dağılış
b) Nedensellik
c) Bağlantı
d) Doğrudan İlkesi
e) Tümü
9. Aşağıdakilerden hangisi “Nedensellik İlkesi” kapsamında değerlendirilebilecek bir konudur?
a) Türkiye’de nüfus yoğunluğunun kıyı bölgelerde fazla olması
b) Dünya’nın en büyük çölü olan Sahra’nın Afrika’nın kuzeyinde bulunması
c) Kıyı bölgelerde sıcaklık farklarının iç bölgelere göre daha az olması
d) Büyük şehirlerin yakınında sanayi tesislerinin yaygınlaşması
e) Türkiye’de rüzgarın en fazla İç Anadolu Bölgesi’nde etkili olması
10. “Türkiye’de karasal iklimin görüldüğü bölgelerde kışlar soğuk ve karlı geçerken, yazlar sıcak ve kuraktır.”
Bu durum coğrafyanın hangi ilkesi ile açıklanır?
a) Dağılış
b) Nedensellik
c) Bağlantı
d) Dağılış ve Nedensellik
e) Hiçbiri
Cevap Anahtarı
- b) Karadeniz kıyılarında bol yağış görülmesi (Dağılış)
- e) Kuzey Yarım Küre’de yaz aylarının, Güney Yarım Küre’den daha sıcak olması (Bu durum eksen eğikliği ile ilgilidir, nedensellik ilkesiyle doğrudan açıklanamaz.)
- b) Okyanus akıntılarının kıyı bölgelerindeki sıcaklıkları etkilemesi (Bağlantı)
- b) Nedensellik (Depremlerin nedeni yer kabuğundaki hareketlerdir.)
- c) Bağlantı (Sanayi devrimi → sera gazları → küresel ısınma → buzulların erimesi)
- b) Dağılış (İklim bölgelerine göre yağış dağılımı)
- d) Akdeniz kıyılarında turizm faaliyetlerinin yaygın olması (Bu durum bağlantılıdır ama coğrafi zorunluluktan çok ekonomik bir tercihtir.)
- a) Dağılış (İklim unsurlarının bölgelere göre dağılımı incelenmektedir.)
- c) Kıyı bölgelerde sıcaklık farklarının iç bölgelere göre daha az olması (Denizlerin sıcaklık üzerindeki etkisi)
- d) Dağılış ve Nedensellik (İklimin dağılımı ve oluşum nedenleri birlikte ele alındığı için)