TYT Biyoloji Ekosistem Ekolojisi Konu Anlatımı
Ekoloji, canlıların birbirleriyle ve çevreleriyle olan ilişkilerini inceleyen bilim dalıdır. Ekosistem ekolojisi, organizmaların yaşadığı çevreyle etkileşimini, ekosistemlerde madde ve enerji akışını, popülasyon dinamiklerini ve çevre kirliliğini ele alır.
1. Ekosistem ve Ekolojik Kavramlar
Ekosistem ekolojisini anlamak için bazı temel kavramları bilmek gerekir:
- Birey: Tek bir canlı (örneğin bir aslan).
- Popülasyon: Belirli bir alanda yaşayan aynı tür bireylerin oluşturduğu grup.
- Komünite (Topluluk): Farklı popülasyonların bir arada yaşadığı ortam.
- Ekosistem: Canlılar (biyotik faktörler) ile cansız çevre (abiyotik faktörler) arasındaki etkileşim.
- Biyosfer: Dünya üzerindeki tüm ekosistemleri kapsayan alan.
2. Ekosistem Bileşenleri
Ekosistemler, biyotik (canlı) ve abiyotik (cansız) bileşenlerden oluşur.
1. Biyotik Faktörler (Canlı Faktörler)
Ekosistemlerdeki canlılar beslenme şekillerine göre üç gruba ayrılır:
- Üreticiler (Ototroflar): Fotosentez veya kemosentez yaparak besin üreten organizmalardır (örneğin bitkiler, algler).
- Tüketiciler (Heterotroflar): Diğer canlıları tüketerek beslenen organizmalardır (örneğin otçullar, etçiller, hepçiller).
- Ayrıştırıcılar (Dekompozerler): Ölü organizmaları parçalayarak organik maddeleri inorganik hale çeviren organizmalardır (örneğin mantarlar, bakteriler).
2. Abiyotik Faktörler (Cansız Faktörler)
Ekosistemde canlıların yaşamını etkileyen fiziksel ve kimyasal çevre faktörleridir.
- Işık: Bitkiler için fotosentez kaynağıdır.
- Su: Canlılar için hayati öneme sahiptir.
- Toprak: Bitkilerin kökleriyle besin almasını sağlar.
- Sıcaklık: Canlıların yaşama koşullarını belirler.
- Hava: Oksijen ve karbondioksit gibi gazları içerir.
3. Besin Zinciri ve Enerji Akışı
Besin zinciri, bir ekosistemde enerji ve besinlerin üreticilerden tüketicilere ve ayrıştırıcılara doğru aktarılmasını ifade eder.
Besin zincirinin seviyeleri:
- Üreticiler (1. trofik düzey): Bitkiler, algler.
- Birincil tüketiciler (2. trofik düzey): Otçul hayvanlar (örneğin tavşan, geyik).
- İkincil tüketiciler (3. trofik düzey): Etçiller (örneğin yılan, kurt).
- Üçüncül tüketiciler (4. trofik düzey): Üst düzey etçiller (örneğin kartal, aslan).
- Ayrıştırıcılar: Bakteri ve mantarlar organik atıkları inorganik maddelere çevirir.
Besin Ağı:
Gerçek ekosistemlerde canlılar sadece bir besin zincirine bağlı kalmaz. Besin ağı, bir ekosistemdeki tüm besin zincirlerinin birleşimiyle oluşur.
Enerji Piramidi:
Besin zinciri boyunca enerji aktarımı gerçekleşirken her trofik seviyede enerjinin yaklaşık %90’ı ısı olarak kaybolur, sadece %10’u bir üst seviyeye aktarılır. Bu nedenle piramidin üst seviyelerinde daha az enerji bulunur.
4. Madde Döngüleri
Ekosistemlerde bazı maddeler sürekli olarak dolaşır.
1. Karbon Döngüsü:
- Fotosentez yapan bitkiler, atmosferdeki CO₂’yi kullanarak oksijen üretir.
- Solunum yapan canlılar ve yanma olayları atmosfere CO₂ salar.
- Fosil yakıtların yanması karbon salınımını artırır.
2. Azot Döngüsü:
- Bitkiler azotu doğrudan kullanamaz, azot bağlayıcı bakteriler havadaki azotu nitrata çevirir.
- Bitkiler nitratı alır, hayvanlar bitkileri yiyerek azot kazanır.
- Ayrıştırıcılar ölü organizmalardaki azotu toprağa geri kazandırır.
3. Su Döngüsü:
- Güneşin etkisiyle su buharlaşır.
- Atmosferde yoğunlaşarak yağmur olarak geri döner.
- Su ekosistemlerin sürekliliği için önemlidir.
5. Popülasyon Ekolojisi ve Çevresel Faktörler
Bir ekosistemdeki popülasyonların büyüklüğü doğum, ölüm, göç ve çevresel faktörlere bağlı olarak değişir.
Popülasyonun Değişimini Etkileyen Faktörler:
- Doğum ve ölüm oranları → Doğum artarsa popülasyon büyür, ölüm artarsa azalır.
- Göç hareketleri:
- Göç alma (İç göç): Popülasyonu artırır.
- Göç verme (Dış göç): Popülasyonu azaltır.
- Taşıma kapasitesi: Bir ekosistemin destekleyebileceği maksimum birey sayısıdır.
- Avcı-av ilişkisi: Av miktarı artarsa avcı popülasyonu artar, ancak avcı artarsa av azalır.
6. Çevre Kirliliği ve Küresel Sorunlar
İnsan faaliyetleri ekosistemlerde çevre kirliliğine neden olur.
Başlıca Çevresel Sorunlar:
- Hava Kirliliği: Fosil yakıtların yanması sonucu oluşur. (Örn: Küresel ısınma, asit yağmurları)
- Su Kirliliği: Sanayi ve tarımsal atıklar suları kirletir.
- Toprak Kirliliği: Kimyasal gübre ve plastik atıklar toprağın verimini azaltır.
- Biyoçeşitlilik Kaybı: İnsan faaliyetleri nedeniyle türlerin yok olması hızlanır.
Ekosistem Ekolojisi Testi
1. Ekosistemde enerji akışı hangi yönde gerçekleşir?
A) Tüketiciler → Üreticiler → Ayrıştırıcılar
B) Ayrıştırıcılar → Üreticiler → Tüketiciler
C) Üreticiler → Tüketiciler → Ayrıştırıcılar
D) Tüketiciler → Ayrıştırıcılar → Üreticiler
2. Ekosistemde madde döngülerini sağlayan canlı grubu hangisidir?
A) Tüketiciler
B) Ayrıştırıcılar
C) Üreticiler
D) Parazitler
3. Bir popülasyonun büyüklüğünü etkileyen faktörlerden biri değildir?
A) Doğum oranı
B) Avcı sayısı
C) Hava basıncı
D) Göç hareketleri
4. Bir ekosistemde en fazla enerji hangi trofik düzeydedir?
A) Üreticiler
B) Birincil tüketiciler
C) İkincil tüketiciler
D) Ayrıştırıcılar
5. Küresel ısınmanın temel nedeni nedir?
A) Oksijen artışı
B) Karbon salınımı
C) Su döngüsü
D) Azot bağlanması
Ünite Değerlendirme Testi – Cevap Anahtarı
- C (Enerji üreticilerden tüketicilere ve ayrıştırıcılara doğru akar.)
- B (Ayrıştırıcılar madde döngülerini sağlar.)
- C (Hava basıncı popülasyonu etkilemez.)
- A (Enerji piramidinin en geniş kısmı üreticilerdir.)
- B (Karbon salınımı küresel ısınmanın ana nedenidir.)